Тутарсем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
п r2.7.1) (робот хушрĕ: av:Татарал
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
{{пĕлтерĕшсем|Тутарсем (пĕлтерĕшсем)}}
'''Тутарсем''', – [[Атăлçи]] енчи [[халăх]], чылайӑшĕ [[Тутарстан]] Республикинче пурăнаççĕ. Çавăн пекех урăх республикӑсемпе облаçсенче те пурăнаççĕ. Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — [[Православи|Православине]] ӗненеҫҫӗ.
{{Халăх
| ячĕ = '''Тутарсем'''<br />Татарлар
| ӳкерчĕк = Tatars in Kazan 1885.jpg
| анлăшĕ =
| алпусни = Казанские татары. Фото 1885 года
| тăван ячĕ =
| йышĕ = 7 млн
| вырнаçăнăвĕ = {{RUS}}: 5 554 601<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php Пĕтĕм Раççейри 2002 çулхи халăх çыравĕ. Раççей регионĕсен нацисен йышĕ]</ref><br />
{{UZB}}: 324 080<ref> «Ватаным» этем пĕрлĕх сайтри хыпарсемпе.http://www.vatanym.ru/?an=vs309_mp3 </ref><br />
{{KAZ}}: 204 229<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9A%D1%80%D0%9F%D0%9D2009_161110%D1%80%D1%83%D1%81.doc Казахстанри 2009 çулхи халăх çыравĕн пĕтĕмлетĕвĕ.]</ref><br />
{{TJK}}: 96 000<ref name=joshua>[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?rop3=109874 Tatar Ethnic People in all Countries]</ref><br />
{{UKR}}: 73 304<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/nationality_popul1/select_51/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=75&rz=1_1&rz_b=2_1%20%20%20%20%20&n_page=4 Всеукраїнський перепис населення 2001 (вырăс версийĕ)]</ref><br />
{{TKM}}: 61 000<ref name=joshua /><br />
{{KGZ}}: 31 424<ref>[http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf Численность постоянного населения Кыргызской Республики по национальностям]</ref><br />
{{AZE}}: 31 000<ref name=joshua /><br />
{{TUR}}: 26 000<ref name=joshua /><br />
{{ROU}}: 23 935<ref>[http://www.insse.ro/cms/files/RPL2002INS/vol4/tabele/t1.pdf Populaţia după etnie la recensămintele din perioada 1930—2002, pe judeţe]</ref><br />
* [[Констанца (жудец)|Констанца]] 23 230<br />
{{BLR}}: 13 000<ref name=joshua /><br />
{{USA}}: 11 000<ref name=joshua /><br />
{{CHN}}: 7500<ref name=joshua /><br />
{{POL}}: 5000<ref name=joshua /><br />
{{GEO}}: 3700<ref name=joshua /><br />
{{LTU}}: 3100<ref name=joshua /><br />
{{LVA}}: 3000<ref name=joshua /><br />
{{MOL}}: 2900<ref name=joshua /><br />
{{EST}}: 2500<ref name=joshua /><br />
| çухалнă =
| архкультура =
| чĕлхе = [[тутар чĕлхи|тутар]], [[вырăс чĕлхи|вырăс]] тата ур.
| расă = европа евĕррисем, сахалрахăшĕ монгол евĕррисем
| тĕн = [[ислам]] [[суннизм|суннит толка]], тутар-[[кĕрешĕнсем|кĕрешĕнсен]] — [[православи]]
| тăван =
| кĕрет = [[Алтай çемьи]]<br />
&nbsp;&nbsp;[[Тĕрĕк турачĕ]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Кăпчак чĕлхисем|Кăпчак ушкăнĕ]]<br />&nbsp;&nbsp;&nbsp; [[Атăлçи-кăпчак чĕлхисем|Атăлçи кĕçĕн ушкăнĕ]]
| шутĕнче =
| пулса тухни =
}}
'''Тутарсем''' (тăван ячĕ — {{lang-tt|татар, tatar}}, нум. х. ''татарлар, tatarlar'') — [[Раççейĕн европа пайĕ]]н вăта облаçĕсенче, [[Атăлçи]]ре, [[Уралçумĕ]]нче, [[Çĕпĕр]]те, [[Казахстан]]ра, [[Вăтам Ази]]ре, [[Синьцзян-Уйгур автоном районĕ|Синьцзянра]], [[Афганистан]]ра<ref>{{cite web|url=http://www.tatar.ru/index.php?DNSID=f7ea7cfe6679f850a829b648acee9f47&node_id=3562|title=Татарская диаспора Афганистана|publisher=Республика Татарстан. Официальный сервер|accessdate=2011-01-26}}</ref> тата [[Инçет Тухăç]]ра пурăнакан [[Тĕрĕк халăхĕсем|тĕрĕк халăхĕ]].
 
Раççейри тутар халăх йышĕ 5554,6 пин çын ([[2002]] çулхи халăх çыравĕпе) — Раççейре пурăнан халăхăн 3,83 %<ref name="sost">{{cite web
Тĕнчипе пĕтĕмпе 5, 5 млн. яхăн тутар пурăнать. Вĕсене виçĕ тĕп ушкăна уйăрма пулать: [[Атăл]]-[[Урал]] тăрăхĕнчи тутарсем, çĕпĕр тата [[Аçтăрхан (хула)|аçтăрхан]] енчисем. [[Тутар чĕлхи|Тутар чĕлхипе]] калаçаççĕ.
| last =
| first =
| authorlink =
| coauthors =
| datepublished = 2003
| url = http://www.citforum.ru/programming/digest/wirth/
| title = Результаты всероссийской переписи населения 2002 года. Национальный состав.
| work =
| publisher =
| accessdate = çĕртме, 5
| accessyear = 2008
}}[http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 ]</ref>. Раççей Федерацинче йышĕпе иккĕмĕш вырăнта ([[вырăссем]] хыççăн). Виççĕ тĕп этнотерритори ушкăна: атăл-урал тутарĕсем, çĕпĕр тата аçтăрхан, хăш чухне поляк-литва тутарĕсене те палăртаççĕ, пайланаççĕ. Тутарсем Тутарстан Республикин çурринчен ытларах пайĕ (52,9 %, 2002 çулхи çыравпа<ref name="tat">[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕ, 4-мĕш том]; Национальный состав населения Республики Татарстан: Статистический сборник по итогам Всероссийской переписи населения 2002 г, том 4/Комгосстат РТ — Казань: Издательский центр Комгостстата РТ, 2004, С.13.</ref>). [[Тутар чĕлхи]] [[алтай çемьи]]нчи [[тĕрĕк ушкăнĕ]]н [[Кăпчак ушкăнĕ|кăпчак кĕçĕн ушкăнне]] кĕрекен чĕлхе, унăн виççĕ диалект: [[мишар диалекчĕ|анăç (мишар)]], вăта (хусан-тутар) тата тухăç ([[çĕпĕр-тутар чĕлхи|çĕпĕр-тутар]]). Тутарсен ытларах пайĕ мăсăльман сунит тĕнне ӗненет, пӗчӗк пайĕ — кряшенсем — [[Православи|Православине]] ӗненеҫҫӗ.
 
== Йăла ==
Тутар йăлине кĕнĕ кил-çурт — пураллă, урамран картишпе уйăрнă пӳрт. Пӳртĕн мал енне тĕрлĕ тĕслĕ ӳкерчĕксемпе илемлетнĕ. Аçтăрхан енчи тутарсен, ытларах енĕпе хирте пурăннă йăла юлнипе, çулла пурăнмашкăн юртăна усă курнă.