Крым тутарĕсен чĕлхи: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
Xqbot (Сӳтсе яв | хушни)
п робот хушрĕ: ab:Акрымтатар бызшәа
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
{{Чĕлхе
|тĕс = алтай
|ят =Крым-тутар чĕлхи
|тăван ят = Qırımtatar tili, Qırım tili, Къырымтатар тили, Къырым тили
|патшалăхсем =[[Украина]], [[Узбекистан]], [[Турци]], [[Румыни]], [[Болгари]]
|регионсем = [[Крым]]
|официаллă чĕлхе =[[Крым Автономи Республики]]
|йĕркелекен =
|калаçакансен йышĕ =тĕп-тĕрĕс паллă мар, 400 000 яхăн, пулас
|рейтинг =
|статус =
|çухалнă =
|категори = [[Еврази чĕлхисем]]
|классификаци =
[[Алтай чĕлхисем|Алтай çемьи]]
:[[Тĕрĕк чĕлхисем|Тĕрĕк турачĕ]]
::[[Кăпчак чĕлхисем|Кăпчак ушкăнĕ]]
:::[[Половец-кăпчак чĕлхисем|Половец-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ]] (вăтам диалект тата литература стандарчĕ)
:::[[Ногай чĕлхисем|Ногай-кăпчак кĕçĕн ушкăнĕ]] (çеçенхир диалекчĕ)
::[[Огуз чĕлхисем|Огуз ушкăнĕ]]
:::[[Турккă чĕлхи|Турккă кĕçĕн ушкăнĕ]] (кăнтăр çыран диалекчĕ)
|çыру = [[латиница]](Официаллă çырулăхĕ [[1992]] çултанпа), [[кириллица]], 1920-мĕш çулсемчен [[арап çырăвĕ]]
|ГОСТ 7.75–97 = кры 347
|ISO2 =crh
|ISO3 =crh
}}
[[Ӳкерчĕк:Crymean Tatar lang.png|thumb|Крым-тутар чĕлхи сарăлни]]
'''Крым тутарĕсен чĕлхи''' (''Qırımtatar tili, Къырымтатар тили'') — [[Крым тутарĕсем|Крым тутарĕсен]] чĕлхи, [[кăпчак чĕлхисем]] шутне кĕрет.
 
Йӗрке 5 ⟶ 32:
Чĕлхен виçĕ [[диалект]] пур: кăнтăр çыранти (е ялыб ушкăнĕ), çеçенхир тата вăтам (туçи, тат). Вăтам диалектпа калаçăкансен йышĕ ыттисенчен ытларах. Хальхи литература чĕлхине ку диалекта тĕпе хурса хатĕрленĕ. Вăтам диалектра огуз пайĕ пысăк, çапах та вăл кăпчак чĕлхин самай уйрăмлăхĕсене упраса хăварнă, унăн тăсăмĕ шутланать.
 
== ÇыруллăхКун-çулĕ ==
 
Çыруллăхĕнче [[кириллица|кириллицăпа]] латин саспаллисене усă кураççĕ.
== Çырулăх ==
Çырулăхĕнче [[кириллица|кириллицăпа]] латин саспаллисене усă кураççĕ.
 
=== Хальлĕхи алфавитсем ===
 
==== Латиница (1992 çултанпа) ====
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ñ ñ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|
|}
(1)Знак '''Â â''' , используемый как показатель смягчения предшествующего согласного не является отдельной буквой. <br /> <br />
 
'''Правила чтения:'''
* Буквы '''a''', '''b''', '''d''', '''f''', '''h''', '''m''', '''n''', '''o''', '''p''', '''r''', '''s''', '''t''', '''u''', '''v''', '''z''' читаются примерно так же, как русские '''а''', '''б''', '''д''', '''ф''', '''х''', '''м''', '''н''', '''о''', '''п''', '''р''', '''с''', '''т''', '''у''', '''в''', '''з'''.
* '''с''' читается как слитное '''дж''' (как английское j в слове just), перед гласными e, i, ö, ü смягчается.
* '''ç''' примерно как русское '''ч'''.
* '''g''' как мягкое г — '''гь'''.
* '''ğ''' примерно как украинское '''г'''.
* '''ı''' примерно как русское '''ы'''.
* '''i''' примерно как русское '''и'''.
* '''j''' как русское '''ж'''.
* '''k''' как мягкое к — '''кь'''.
* '''l''' может обозначать как твёрдое '''л''', так и мягкое '''ль''' (смягчается перед гласными e, i, ö, ü, после них, а также в некоторых заимствованиях).
* '''ñ''' наподобие английского ng в слове ''sing''.
* '''ö''' как немецкое ö.
* '''q''' похоже на быстро произнесённое сочетание кх.
* '''ş''' примерно как русское '''ш'''.
* '''ü''' как немецкое ü.
* '''y''' как русское '''й'''.
* '''â''' смягчает предшествующий согласный, ''lâ'' — ''ля'', ''kâ'' — ''кя''.
 
{| style="text-align:center" border="1"
|-
!colspan=31 bgcolor="#ccccff"|Соответствие букв и звуков
|-
| '''а''' || '''b''' || '''c''' || '''ç''' || '''d''' || '''e''' || '''f''' || '''g''' || '''ğ''' || '''h''' || '''ı''' || '''i''' || '''j''' || '''k''' || '''l''' || '''m''' || '''n''' || '''ñ''' || '''o''' || '''ö''' || '''p''' || '''q''' || '''r''' || '''s''' || '''ş''' || '''t''' || '''u''' || '''ü''' || '''v''' || '''y''' || '''z'''
|-
| {{IPA|[a]}} || {{IPA|[b]}} || {{IPA|[ʤ]}} || {{IPA|[ʧ]}} || {{IPA|[d]}} || {{IPA|[e]}} || {{IPA|[f]}} || {{IPA|[g]}} || {{IPA|[ɣ]}} || {{IPA|[x]}} || {{IPA|[ɯ]}} || {{IPA|[i], [ɪ]}} || {{IPA|[ʒ]}} || {{IPA|[k]}} || {{IPA|[l]}} || {{IPA|[m]}} || {{IPA|[n]}} || {{IPA|[ŋ]}} || {{IPA|[o]}} || {{IPA|[ø]}} || {{IPA|[p]}} || {{IPA|[q]}} || {{IPA|[r]}} || {{IPA|[s]}} || {{IPA|[ʃ]}} || {{IPA|[t]}} || {{IPA|[u]}} || {{IPA|[y]}} || {{IPA|[v], [w]}} || {{IPA|[j]}} || {{IPA|[z]}}
|-
|}
 
==== Кириллица (1938 çултанпа) ====
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нъ нъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|
|
|
|}
(1) Буквы '''гъ''', '''къ''', '''нъ''' и '''дж''' являются отдельными буквами (это важно при сортировке слов в алфавитном порядке, например в словарях; см. [[Казновица (Казановица)|«казановица»]]).
 
(2) Взаимооднозначного соответствия между буквами кириллического и латинского алфавитов не существует.
 
=== Историлле алфавитсем ===
==== Арап (1928 çулчен) ====
{| class="wikitable"
|-
! Изолированное
! Финальное
! Вăта
! Пуçламăш
! Ячĕ
! Тапăлри вырăнĕ
|- align="center"
| <font size="5">ﺍ</font>||<font size="5">ﺎ</font>||colspan="2"|—
| элиф || a, â
|- align="center"
| <font size="5">ﺀ</font>||colspan="3"|—
| хемзе || -
|- align="center"
| <font size="5">ﺏ</font>||<font size="5">ﺐ</font>||<font size="5">ﺒ</font>||<font size="5">ﺑ</font>
| бе || b, p (в конце слов)
|- align="center"
|<font size="5">ﭖ</font>||<font size="5">ﭗ</font>||<font size="5">ﭙ</font>||<font size="5">ﭘ</font>
| пе || p
|- align="center"
|<font size="5">ﺕ</font>||<font size="5">ﺖ</font>||<font size="5">ﺘ</font>||<font size="5">ﺗ</font>
| те || t
|- align="center"
|<font size="5">ﺙ</font>||<font size="5">ﺚ</font>||<font size="5">ﺜ</font>||<font size="5">ﺛ</font>
| се || s
|- align="center"
|<font size="5">ﺝ</font>||<font size="5">ﺞ</font>||<font size="5">ﺠ</font>||<font size="5">ﺟ</font>
| джим || c
|- align="center"
|<font size="5">ﭺ</font>||<font size="5">ﭻ</font>||<font size="5">ﭽ</font>||<font size="5">ﭼ</font>
| чим || ç
|- align="center"
|<font size="5">ﺡ</font>||<font size="5">ﺢ</font>||<font size="5">ﺤ</font>||<font size="5">ﺣ</font>
| ха || -
|- align="center"
|<font size="5">ﺥ</font>||<font size="5">ﺦ</font>||<font size="5">ﺨ</font>||<font size="5">ﺧ</font>
| хы || h
|- align="center"
|<font size="5">ﺩ</font>||<font size="5">ﺪ</font>||colspan="2"|—
| даль || d
|- align="center"
|<font size="5">ﺫ</font>||<font size="5">ﺬ</font>||colspan="2"|—
| зель || z
|- align="center"
|<font size="5">ﺭ</font>||<font size="5">ﺮ</font>||colspan="2"|—
| ре || r
|- align="center"
|<font size="5">ﺯ</font>||<font size="5">ﺰ</font>||colspan="2"|—
| зе || z
|- align="center"
|<font size="5">ﮊ</font>||<font size="5">ﮋ</font>||colspan="2"|—
| же || j
|- align="center"
|<font size="5">ﺱ</font>||<font size="5">ﺲ</font>||<font size="5">ﺴ</font>||<font size="5">ﺳ</font>
| син || s
|- align="center"
|<font size="5">ﺵ</font>||<font size="5">ﺶ</font>||<font size="5">ﺸ</font>||<font size="5">ﺷ</font>
| шин || ş
|- align="center"
|<font size="5">ﺹ</font>||<font size="5">ﺺ</font>||<font size="5">ﺼ</font>||<font size="5">ﺻ</font>
| сад || s
|- align="center"
|<font size="5">ﺽ</font>||<font size="5">ﺾ</font>||<font size="5">ﻀ</font>||<font size="5">ﺿ</font>
| дад || d, z
|- align="center"
|<font size="5">ﻁ</font>||<font size="5">ﻂ</font>||<font size="5">ﻄ</font>||<font size="5">ﻃ</font>
| ты || t
|- align="center"
|<font size="5">ﻅ</font>||<font size="5">ﻆ</font>||<font size="5">ﻈ</font>||<font size="5">ﻇ</font>
| зы || z
|- align="center"
|<font size="5">ﻉ</font>||<font size="5">ﻊ</font>||<font size="5">ﻌ</font>||<font size="5">ﻋ</font>
| айн || -
|- align="center"
|<font size="5">ﻍ</font>||<font size="5">ﻎ</font>||<font size="5">ﻐ</font>||<font size="5">ﻏ</font>
| гъайн || ğ
|- align="center"
|<font size="5">ﻑ</font>||<font size="5">ﻒ</font>||<font size="5">ﻔ</font>||<font size="5">ﻓ</font>
| фе || f
|- align="center"
|<font size="5">ﻕ</font>||<font size="5">ﻖ</font>||<font size="5">ﻘ</font>||<font size="5">ﻗ</font>
| къаф || q
|- align="center"
|<font size="5">ﻙ</font>||<font size="5">ﻚ</font>||<font size="5">ﻜ</font>||<font size="5">ﻛ</font>
| кеф (кеф-и арабий)|| k (g, ñ)<sup>1</sup>
|- align="center"
|<font size="5">ﮒ</font>||<font size="5">ﮓ</font>||<font size="5">ﮕ</font>||<font size="5">ﮔ</font>
| геф (кеф-и фарсий)|| g
|- align="center"
|<font size="5">ﯓ</font>||<font size="5">ﯔ</font>||<font size="5">ﯖ</font>||<font size="5">ﯕ</font>
| неф (кеф-и нуний, сагъыр кеф) || ñ
|- align="center"
|<font size="5">ﻝ</font>||<font size="5">ﻞ</font>||<font size="5">ﻠ</font>||<font size="5">ﻟ</font>
| лям || l
|- align="center"
|<font size="5">ﻡ</font>||<font size="5">ﻢ</font>||<font size="5">ﻤ</font>||<font size="5">ﻣ</font>
| мим || m
|- align="center"
|<font size="5">ﻥ</font>||<font size="5">ﻦ</font>||<font size="5">ﻨ</font>||<font size="5">ﻧ</font>
| нун || n
|- align="center"
|<font size="5">ﻭ</font>||<font size="5">ﻮ</font>||colspan="2"|—
| вав || v, o, ö, u, ü
|- align="center"
|<font size="5">ﻩ</font>||<font size="5">ﻪ</font>||<font size="5">ﻬ</font>||<font size="5">ﻫ</font>
| хе || -, e, a
|- align="center"
|<font size="5">ﻻ</font>||<font size="5">ﻼ</font>||colspan="2"|—
| лям-элиф || la, lâ
|- align="center"
|<font size="5">ﻯ</font>||<font size="5">ﻰ</font>||<font size="5">ﻴ</font>||<font size="5">ﻳ</font>
| йе || y, ı, i
|}
 
1 — тăтăшах ﻙ (кеф) сасă паллипе ﮒ и ﯓ вырăнне уса курнă.
 
==== Латиница (1928—1938) ====
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|Ƣ ƣ}}
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|N̡ n̡}}
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|Ɵ ө}}
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | {{Unicode|Ƶ ƶ}}
|
|}
<ref>{{кĕнеке
|автор = И. С. Кая
|пуçелĕк = Руководство для обучения крымско-татарскому языку по новому алфавиту /репринтное издание/
|яваплă =
|каçă =
|вырăн =
|издательство = "Ставри-кая"
|çул = 1928, 1992
|том =
|страниц = 128
|страницы =
|isbn = 5-7707-2192-8
}}</ref>
 
== Морфологи ==
 
== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Половец чĕлхи]]
* [[Караим-крым чĕлхи]]
* [[Крымчак чĕлхи]]
* [[Урум чĕлхи]]
* [[Крым-тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ]]
* [[Крым-тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ]]
* [[Крым-тутар чĕлхин кăнтăр çыран диалекчĕ]]
 
== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}
 
== Каçăсем ==
{{interwiki|crh|Baş Saife|крымтутарла|}}
* [http://in-yaz-book.ru/krym.html Крым-тутар чĕлхи вĕренӳ, пуплев кĕнекисем, сăмахсарсем]
* [http://medeniye.org/ru/lugat Вырăс-крым-тутар тата крым-тутар-вырăс сăмахсарĕ]
* [http://korpus.juls.savba.sk/QIRIM/ Крым-тутар чĕлхин лингва корпусĕ]
* [http://medeniye.org/ru/node/694 Крым-тутар электронлă вулавăш]
* [http://medeniye.org/ru/node/528 Автоматическая транслитерация «кириллица ←—→ латиница» текстов на крымскотатарском языке]
* [http://www.turklib.ru/?category=general_history-lingo-science&altname=izuchaite_krymskotatarskii_yazyk_-_qirimtatar_tilini_ogreniniz_-_learn_crimean_tatar_language_-_2005 Самоучитель «Изучайте крымскотатарский язык / Qırımtatar tilini ögreniñiz»]
* [http://linguodiversity.narod.ru/Links/Altaic/azeturk.htm#crh Крым-тутар чĕлхин ресурсĕсем]
* [http://www.qypchaq.unesco.kz/Turkic_Languages_Rus.htm Кăпчак чĕлхисем А.Н. Гаркавец сайче çинче]
 
 
== Каçăсем ==
Йӗрке 12 ⟶ 362:
* [http://crimean.org/crimea/sozluk.asp Вырăсла-крымтутарла тата крымтутарла-вырăсла сăмахсарсем]
 
{{тĕрĕкТĕрĕк чĕлхисем}}
 
[[Категори:Тĕрĕк чĕлхисем]]
[[Категори:Крым-тутар чĕлхи|*]]
[[Категори:Украина чĕлхисем]]
[[Категори:Крым чĕлхисем]]
[[Категори:Тĕрĕк чĕлхисен çырулăхĕ]]
[[Категори:Тĕрĕк чĕлхисем]]