Википеди

СССР арканăвĕ: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Интерактивная навигация по истории
← Унчченхи тӳрлетӳМалалли тӳрлетӳ →
Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр
ВизуальныйВикитекст
Тӳрлетӗве ӑнлантарман
1-мĕш йĕрке:
 
'''СССР арканăвĕ''' - иртнĕ ĕмĕрĕн 80-мĕш çулсем вĕçĕнче - влаçăн тĕп органĕсем пăланнипе тата территорин интеграци саланса кайнипе 90-мĕш çулсем пуçламăшĕнче [[СССР|Совет Социаллă Республикăсен Союзĕ]] пĕтсе ларни.
 
Йӗрке 10 ⟶ 11:
70—80-мĕш çулсенче нацисем хушшинчи хирĕçӳсем (Каунасри 1972 çулхи пăтăрмахсем, Минскри 1980 çулхи пулăмсем, Казахстанри 1986 çулхи раштав ĕç-пуçĕ)<ref>Паин Э. А., Попов А. А. Межнациональные конфликты в СССР//Советская этнография, 1990, N1</ref> ытла мăнаçăх пулман, совет идеологипе, СССР — тăван халăхсен туслă çемьи. СССР-а тĕрлĕ халăх çынни ([[грузинсем|грузин]] [[Сталин Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]], [[украинсем]] [[Черненко Константин Устинович|К. У. Черненко]], [[Хрущёв Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёв]] ертсе пынă пулсан та<ref> вырăссен патшалăхĕ шутланнă[http://www.hrono.info/biograf/hrushev.html]</ref>[[вырăссем]] [[Андропов Юрий Владимирович|Ю. В. Андропов]], [[Горбачёв]] [[Брежнев Леонид Ильич|Л. И. Брежнев]], [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]]). Вырăссем, чи йышлă этнос, РСФСР территоринче çеç мар, пур республикăра та пурăннă. Совет Союзри кашни республикăн хăйĕн гимнĕ тата хăйĕн парти ертӳçи ([[РСФСР]]-сăр пуçне) — пĕрремĕш секретарь — пулнă.
 
== Ĕç-пуçпуçсен аталанăвĕутăмĕ ==
[[1985]] çултанпа [[ССКП ТК]] Тĕп секретарĕ [[Горбачёв Михаил Сергеевич|М. С.&nbsp;Горнбачёв]] тата ун майлисем [[Перестройка|перестройка]] политикине пуçласан, халăхăн [[политика хастарлăхĕ]] хĕрсе каять, йышлă, çав шутра радикаллă тата националлă, юхăмĕсемпе йĕркелĕвĕсем пулса каяççĕ. Совет системине çĕнетсе чĕрĕлтерес хăтланусем çĕршывра кризис ахăртса яма çеç пултарнă. Политика аренинче çак кризиса пула [[СССР]] президенчĕ Горбачёв тата [[РСФСР]] президенчĕ Ельцин пĕр-пĕре хирĕç тăма тытăнаççĕ. [[Ельцин]] [[РСФСР]] суверенитетне çĕнсе илесшĕн тăрăшать.
 
 
=== Пĕтĕмĕшле кризис ===
[[СССР]] арканăвĕ пĕтĕмĕшле экономика, тулаш политика тата демографи кризисĕ хĕрсе пынипе пуçланать. [[1989]] çулта пĕрремĕш хут официаллă [[СССР]]-та экономика кризисĕ (экономика ӳсĕмрен ӳкĕме куçать) пуçланнине пĕлтереççĕ.
 
[[1989]]—[[1991]] тапхăрĕнче совет экономикине тĕп йывăрлăх— хроникăллă тавар çитменлĕхĕ (дефицит) пырса çапать; сутă-илӳрен пур тенĕ пекех кирлĕ япала, çăкăрсăр пуçне, тухса ӳкет. Çĕршывра [[Талон системи|талон йĕркипе япалана виçепе тивĕçтерессине]] пурнăçа кĕртеççĕ.
 
[[1991]] çултанпа пĕрремĕш демографи кризисне (вилекенсем çуралакансенчен чылайланни) палăртаççĕ.
 
СССР ют патшалăхсен шалти ĕçĕсене хутшăнмасăр тăнипе [[1989 çулхи революцисем|1989 çулта Тухăç Европăра совет майлă коммунист режимĕсем арканса каяççĕ]]. Польшăра влаçа [[Солидарность (профпĕрлĕх)|«Солидарность»]] профпĕрлĕхĕн малтанхи ертӳçи [[Валеса Лех|Лех Валеса]] ([[раштав, 9]] [[1990]]), Чехословакире — малтанхи диссидент [[Гавел Вацлав|Вацлав Гавел]] ([[раштав, 29]] [[1989]]) аллине илет. [[Румыни]]ре, Тухăç Европăри ытти çĕршывсенси пек мар , коммунистсене вăйпа кăларса çапнă, президент-диктатор [[Чаушеску]]на арăмĕпе пĕпрле трибунал йышăнăвĕпе персе пăрахнă. Çакăн пек, совет сĕм уçлăхĕн коллапсĕ пулса тухать.
 
[[СССР]] территоринче тĕрлĕ наци хушшинчи хирĕçӳ тапранать.
 
=== Республикăсенчи СССР йышĕнчен тухас юхăмсем тата «суверенитет парачĕсем» ===
{{Main|Суверенитет парачĕсем}}
 
==== Балтиçум уйрăлăвĕ ====
 
===== Литва =====
 
===== Эстони =====
 
===== Латви =====
 
==== Грузи уйрăлăвĕ ====
 
==== Азербайджан уйрăлăвĕ ====
 
==== Молдави уйрăлăвĕ ====
 
==== Украина уйрăлăвĕ ====
 
==== РСФСР [[суверенитет]] декларацийĕ ====
 
==== ''Тутарстанпа Чечнян уйрăлас тăрăшăвĕ'' ====
 
=== СССР сыхласа хăварас 1991 çулхи референдум ===
 
=== СССР республикисем хăйсен ирĕклĕхне пĕлтерни ===
 
==== Союз республикисем ====
{| border="2" cellpadding="10" cellspacing="0" class="wikitable"
! Республика
! [[Суверенитет]]а пĕлтерни
! Провозглашение [[суверенитет]]а
! [[Ирĕклĕх]]е пĕлтерни
! Провозглашение [[независимость|независимости]]
! НезависимостьИрĕклĕх [[de jure]]
|-
! [[ЭстонскаяЭстони ССРССРĕ]]
| [[16чӳк, ноября16]] [[1988]]
| [[20çурла, августа20]] [[1991]]
| [[6аван, сентября6]] [[1991]]<ref>Постановление [[Государственный Совет СССР|Государственного Совета СССР]] от [[6 сентября]] [[1991]] № 1-ГС «О признании независимости Литовской Республики»</ref>
|-
! [[Латви ССРĕ]]
! [[Латвийская ССР]]
| [[28утă, июля28]] [[1989]]
| [[21çурла, августа21]] [[1991]]
| [[6авăн, сентября6]] [[1991]]<ref>Постановление [[Государственный Совет СССР|Государственного Совета СССР]] от [[6 сентября]] [[1991]] № 2-ГС «О признании независимости Латвийской Республики»</ref>
|-
! [[ЛитовскаяЛитва ССРССРĕ]]
| [[18ака, апреля18]] [[1989]]
| [[11пуш, марта11]] [[1991]]
| [[6авăн, сентября6]] [[1991]]<ref>Постановление [[Государственный Совет СССР|Государственного Совета СССР]] от [[6 сентября]] [[1991]] № 3-ГС «О признании независимости Эстонской Республики»</ref>
|-
! [[Грузи ССРĕ]]
! [[Грузинская ССР]]
| [[26çу, мая26]] [[1990]]
| [[9ака, апреля9]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end">Последняя сессия Верховного Совета СССР</ref>
|-
! [[Раççей СФСРĕ]]
! [[Российская СФСР]]
| [[12çĕртме, июня12]] [[1990]]
| —
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Молдави ССРĕ]]
! [[Молдавская ССР]]
| [[23çĕртме, июня23]] [[1990]]
| [[27çурла, августа27]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Украина ССРĕ]]
! [[Украинская ССР]]
| [[16утă, июля16]] [[1990]]
| [[24çурла, августа24]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Белоруси ССРĕ]]
! [[Белорусская ССР]]
| [[27утă, июля27]] [[1990]]<ref>[[25çурла, августа25]] [[1991]] Декларации о суверенитете Белорусской ССР придан статус конституционного закона.</ref>
| —
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Туркмен ССРĕ]]
! [[Туркменская ССР]]
| [[22çурла, августа22]] [[1990]]
| [[27юпа, октября27]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[АрмянскаяАрмян ССРССРĕ]]
| [[24çурла, августа24]] [[1990]]
| [[23авăн, сентября23]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Таджик ССРĕ]]
! [[Таджикская ССР]]
| [[24çурла, августа24]] [[1990]]
| [[9авăн, сентября9]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Киргиз ССРĕ]]
! [[Киргизская ССР]]
| [[15çурла, декабря15]] [[1990]]
| [[31çурла, августа31]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[КазахскаяКазах ССРССРĕ]]
| [[25юпа, октября25]] [[1990]]
| [[16раштав, декабря16]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[УзбекскаяУзбек ССРССРĕ]]
| [[20çĕртме, июня20]] [[1990]]
| [[31çурла, августа31]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|-
! [[Азербайджан ССРĕ]]
! [[Азербайджанская ССР]]
| [[18юпа, октября18]] [[1991]]
| [[30çурла, августа30]] [[1991]]
| [[26раштав, декабря26]] [[1991]]<ref name="end"/>
|}
 
== Кĕске вăхăтри ĕç-пуçсем ==
 
=== Раççейри улшăнусем ===
 
=== Наци хушшинчи хирĕçӳсем ===
 
[[Ӳкерчĕк:FightinginHadrut.jpg|thumb|400px|right|Туçи Карабахри хĕçпăшаллă тыткăçусем.]]
 
=== Тенкĕ тăрăхĕ пĕтсе ларни ===
{{main|Совет тенки}}
 
[[Ӳкерчĕк:Karbovanets.jpg|thumb|right|Украин купон-карбованĕцĕ, 1992—1996]]
 
[[Ӳкерчĕк:ukr money.jpg|thumb|right|Украин купон-карбованĕцĕсем, 1992—1996]]
 
[[Ӳкерчĕк:ukr money2.jpg|thumb|right|Украин купон-карбованĕцĕсем, 1992—1996]]
 
=== Пĕрлĕ Хĕçпăшаллă Вăйсен арканăвĕ ===
 
==== Раççей Федерацийĕ ====
 
== Вуламалли ==
Йӗрке 133 ⟶ 178:
* ''Черниченко С. В.''[http://sd.net.ua/2005/01/06/javljaetsja_li_rossija_prodolzhatelem_ili_pravopreemnikom_sssr.html Является ли Россия продолжателем или правопреемником СССР?]
 
{{СССР арканăвеарканăвĕ хыççăнхи патшалăхсем}}
 
[[Категори:СССР]]
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/wiki/СССР_арканăвĕ»