Шахиншах

Шахинша́х е шаханша́х («Шаханшах» вариант оригинала çывăхрах, çапах та сайра, ятарлă литературăра кăна, ускураççĕ. Пĕрлехи сăмахсарсенче «шахиншах» çыраççĕ; (ав.-перс. 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡𐎹 𐏐 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡𐎹𐎴𐎠𐎶 xšāyaθiya xšāyaθiyānām, пехл. šāhān šāh, перс. شاهنشاه [shāhanshāh] — «патшасен патши») — авалхи перс (миди кăкĕнчен тухнăскер, ăна Ахеменидсем йышăннă), каярах иран монархĕсен титулĕ, Европăра ăна император титулĕ тан пулать. Титула асăнни — Унăн Император Аслăлăхĕ.

Пĕрлехи хыпарсем

Титула пĕрремĕш Иранăн Сасанид тытăмçисем хăйсем çине илнĕ, çапах та унпа Ахеменидсен «xšāyaθiya xšāyaθiyānām» династинче те усӑ курнă, çавăнпа ĕнтĕ Иранра ахеменид патшине II Кир Аслине пĕрремĕш шаханшах тесе асăнаççĕ. Ахеменид тата Сасанид династинсенче кăна мар, "патшасен патши" титула, п. эрч. II ĕмĕртен пуçласа, Пархи тытăмçисем — Аршакид династин элчисем — тивĕçнĕ^[1].

Пурĕпе, титулпа, тăхтавсемпе пĕрле, 2500 çул тапхăрта ускурнă. Иранăн юлашки шаханшахĕ Мохаммед Реза Пехлеви пулнă, ăна 1979 çулта ислам революцийĕ вăхăтĕнче астулран антарнă. Унăн ывăлне — Реза Пехлевине — иран монархисчĕсем саккуннăн шаханшах тесе йышăнаççĕ.

Чăваш литературинче шахиншах титула авалхи Персие асăннă чухне яланах «патшасен патши» тесе çыраççĕ, хальхи Иран пирки апла пулмасть.

Çакăн пекех Basileos Basileon грек титулне Ираклий висанти императорĕ Сасанидсене çĕнтерсен хăй сине илнĕ.

Ахеменидсем хыççăн титула йышăннă династисем

Династи	Патшалăх	Тытăмри çулсем
Аршакидсем	Аряншахр	п. эрч. 170 ĕмĕр — п. э. 226 ĕмĕр
Арташесидсем	Мăн Эрмени	п. эрч. 88 çул — п. э. 1 çул
Сасанидсем	Эраншахр	226—651
Багратидсем	Эрмени^[2]	921—1045
Багратионсем	Грузин патшалăхĕ Грузин патшалăхĕ^[3]	1124—1490
Бувайхидсем	Ирак тата Иран	932—1062
Хулагуидсем	Хулагуидсен патшалăхĕ
Бахарлăсем	Кара-Коюнлу
Баяндурсем	Ак-Коюнлу
Сефевидсем	Сефевидсен патшалăхĕ	1501—1794
Бабуридсем	Аслă Моголсен империйĕ	1526—1858
Афшаридсем	Афшаридсен патшалăхĕ	1736—1795
Зендсем	Иран	1782—1794
Каджарсем	Аслăран Аслă Иран патшалăхĕ	1796—1925^[4]
Пехлеви	Иран шаханшах патшалăхĕ	1925—1979

Асăрхавсем

^ Fowler R. ‘Most Fortunate Roots’: Tradition and Legitimacy in Parthian Royal Ideology // Imaginary Kings. Royal Images in the Ancient Near East, Greece and Rome / Ed. by O. Hekster, R. Fowler. Stuttgart, 2005. P. 142
^ Шахиншах — энциклопедии Британника

Ҫӑлкуҫри текст(акăлч.)

The election by the nobles of Smbat’s son Ashot I (the Great), who had been accepted as "prince of princes" by the Arabs in 862, to be king of Armenia in 885 was recognized by both caliph and emperor. Throughout the 10th century, art and literature flourished. Ashot III (the Merciful; 952—977) transferred his capital to Ani and began to make it into one of the architectural gems of the Middle Ages.
The Bagratids of Ani—who bore the title shāhanshāh ("king of kings"), first conferred upon Ashot II (the Iron) by the caliph in 922—were not the sole rulers of Armenia. In 908 the Artsruni principate of Vaspurakan became a kingdom recognized by the caliph; in 961 Mushegh, the brother of Ashot III, founded the Bagratid kingdom of Kars; and in 970 the prince of Eastern Siuniq declared himself a king.
^ Georgia in the XI-XII centuries = საქართველო XI-XII საუკუნეებში / Mariam Lortkipanidze ; Editor: George B.Hewitt

Ҫӑлкуҫри текст(акăлч.)

The addition of the title of "King of the Armenians" ("mepe somekhta") indicates the conquest of the kingdom of Tashir-Dzorageti, whose kings were called "mepe somekhta" in Georgian, and not of the Ani-kingdom of the Armenian Bagratids, who bore the title of "Shahansha". The titles of "Shahansha" and "Sharvansha" should have appeared in the latter years of the reign of David the Builder, when he conquered Shirvan, but it is recorded only in the charter of King Giorgi III. We feel that the titles given in the charter of Giorgi III, namely, King of the Abkhazians, Kartvelians, Ranians and Kakhians, "Sharvansha" and "Shahansha" were adopted in the last years of the reign of David the Builder.
^ 1943- çулчен хапсăннă

Каçăсем

[1] Fowler R. ‘Most Fortunate Roots’: Tradition and Legitimacy in Parthian Royal Ideology // Imaginary Kings. Royal Images in the Ancient Near East, Greece and Rome / Ed. by O. Hekster, R. Fowler. Stuttgart, 2005. P. 142

[Британника-2] Шахиншах — энциклопедии Британника

Ҫӑлкуҫри текст(акăлч.)

The election by the nobles of Smbat’s son Ashot I (the Great), who had been accepted as "prince of princes" by the Arabs in 862, to be king of Armenia in 885 was recognized by both caliph and emperor. Throughout the 10th century, art and literature flourished. Ashot III (the Merciful; 952—977) transferred his capital to Ani and began to make it into one of the architectural gems of the Middle Ages.
The Bagratids of Ani—who bore the title shāhanshāh ("king of kings"), first conferred upon Ashot II (the Iron) by the caliph in 922—were not the sole rulers of Armenia. In 908 the Artsruni principate of Vaspurakan became a kingdom recognized by the caliph; in 961 Mushegh, the brother of Ashot III, founded the Bagratid kingdom of Kars; and in 970 the prince of Eastern Siuniq declared himself a king.

[3] Georgia in the XI-XII centuries = საქართველო XI-XII საუკუნეებში / Mariam Lortkipanidze ; Editor: George B.Hewitt

Ҫӑлкуҫри текст(акăлч.)

The addition of the title of "King of the Armenians" ("mepe somekhta") indicates the conquest of the kingdom of Tashir-Dzorageti, whose kings were called "mepe somekhta" in Georgian, and not of the Ani-kingdom of the Armenian Bagratids, who bore the title of "Shahansha". The titles of "Shahansha" and "Sharvansha" should have appeared in the latter years of the reign of David the Builder, when he conquered Shirvan, but it is recorded only in the charter of King Giorgi III. We feel that the titles given in the charter of Giorgi III, namely, King of the Abkhazians, Kartvelians, Ranians and Kakhians, "Sharvansha" and "Shahansha" were adopted in the last years of the reign of David the Builder.

[4] 1943- çулчен хапсăннă

[1]

[2]

[3]

[4]