Тĕплĕх пасарĕ

Тĕплĕх пасарĕ (е Акцисен пасарĕ, акăлч. Stock márket) — хаклă хутсен пасарĕн пĕр пайĕ; акцисемпе сутă-илӳ ирттермелли вырăнĕ.

Тĕплĕх пасарĕ — абстрактлă палăрту, вăл акцисен, сутă-илӳ ирттермелли механизмĕсен пĕтĕмлетĕвне пĕлтерет. Çапах ăна Тĕплĕх биржи терминпа ылмаштармалла мар.

Истори

Хаклӑ хучӗсене рынок историйӗ темиҫе ӗмӗр шутлать. Вӑл сиксе тухни час—часах патшалӑхӑн хаклӑ хучӗсене рынокри XV-XVI ӗмӗрте пултарнипе ҫыхӑннӑ. Ҫак тапхӑрта патшалӑх патшалӑх нушисем валли укҫа-тенкӗ ҫитменнипе усӑ курма кирлӗ хушма укҫа-тенкӗ явӑҫтарма ҫӗршыв ӑшчиккине те, чикӗ леш енне те хаклӑ хутсем кӑларма тата вырнаҫтарма пуҫланӑ. Сӑмахран, 1556 ҫулта Анверпенра биржа пуҫланнӑ, унта патшалӑхӑн хаклӑ хучӗсене вырнаҫтармалли операцисем пурнӑҫланнӑ. XVI в.суту-илӳ операцийӗсен эволюцийӗ фонд биржи пуҫланнӑ.

1531 ҫулта итальян купсисем брюггра биржа евӗрлӗ тунӑ, вӑл тӗнчери суту-илӳре пысӑк вырӑн йышӑннӑ. Биржа брюггра пӗтӗм тӗнчери сутуҫӑсене пӑхасси ҫине пысӑк тимлӗх уйӑрнӑ. Биржа операцийӗсен техникине лайӑхлатни биржа бюллетеньне, официаллӑ биржа курсӗсене ӑнлантарни патне илсе ҫитернӗ. Ҫав биржӑра 1592 ҫулта асӑннӑ биржӑра сутакан хаклӑ хутсен списокне пӗрремӗш хут тупнӑ. Ку ҫул фонд биржи хаклӑ хутсем сутакан ятарлӑ организацисем пулса ҫурални шутланать.

XVII в. биржа суту-илӗвӗн центрӗ Нидерландӑна куҫса кайнӑ, унта 1611 ҫулта тавар биржинче хаклӑ хутсем суту-илӳ тума пуҫланӑ. Ку биржӑн пӗрремӗш бюллетеньне нидерландири 25 заем тата акӑлчан патшалӑх облигацийӗн тӑватӑ тӗсӗ кӗнӗ.

Патшалӑхӑн чи малтанхи хаклӑ хучӗсем XVII ӗмӗрте Амстердам биржинче пичетленсе тухнӑ. Акцисен пуҫламӑшӗ биржӑра Ост-Индири суту-илӳ компанийӗ хунӑ, вӑл компани усламӗсене хутшӑнни ҫинчен пӗлтернӗ. Ост-Инди компанийӗ Индире суту-илӳ правине, ҫавӑн пекех Нидерланд республикинче индире тытса тӑракан мӗнпур правӑна панӑ. Ҫакӑ компани хучӗсене пурне те интереслентернӗ, Вара Амстердам биржи Ост-Инди компанийӗн тӗп рынокӗ пулса тӑнӑ. Биржӑра Амстердамри хаклӑ хутсемпе укҫа-тенкӗне тӳлессишӗн кӑна мар, васкавлӑ килӗшӳсем тунӑшӑн та тунӑ, ҫакӑ вара биржа рынокне йӗркелеме пулӑшнӑ.

Биржӑсемпе пӗрлех Бельгипе Нидерландсенче европӑри ытти патшалӑхсенче хаклӑ хутсем ҫуралаҫҫӗ. XVII — XVIII в. вӗҫӗнче Англире тӗрлӗ акционерлӑ предприятисем тата акцисем биржӑна тухаҫҫӗ. Ҫав вӑхӑтрах тулашри рынок (урамри рынок теекен) та сиксе тухать, лондонри брокерсем кофейньӑсенче е урамрах ӗҫлеҫҫӗ. Акцисен анлӑ сарӑлакан суту-илӗвӗ Лондон биржине йӗркелеме тата чечекленме пулӑшнӑ. Лондонри брокерсем 1773 ҫулта Лондонри фонд биржине йӗркеленӗ Король биржин пӗр пайне тара илнӗ.

Францире ФОНД рынокне ЙӖРКЕЛЕССИ XVIII ӗмӗрте те пуҫланнӑ. Правительство пуҫарнипе 1724 ҫулта Парижра вексельпе фонд биржи йӗркеленӗ. Ку биржӑра тунӑ килӗшӳсене официаллӑ маклерсене кӑна ирттерме ирӗк панӑ. Француз биржин пӗрремӗш специфики биржӑри суту-илӳ хакӗсемпе процедурисем уҫӑ пӗлтерӳ механизмӗ ҫукки пулнӑ. Каярахпа 1777 ҫулта ҫав биржӑра хаклӑ хутсемпе суту-илӳ тумалли ятарлӑ площадка йӗркеленӗ тата уҫӑ пӗлтерӳсен хакне палӑртмалли правилӑна кӗртнӗ. Париж биржин организацийӗпе ӗҫӗ-хӗлне правительство асӑрхавне пӑхӑнтарнӑ, ҫакӑ ҫӗршыв фонд рынокне тӗрӗслесе тӑма палӑртнӑ.

Германири, Австри-Венгрири хаклӑ хутсен рынокне аталантарнипе ТАТА АПШРА универсаллӑ, тавар-Фондлӑ, специализациленӗ фонд биржисем те явӑнма пуҫланӑ.

Пӗрремӗш америка фонд биржи 1791 ҫулта Филадельфире пуҫланнӑ, 1792 ҫулта вара нью-йоркри 24 брокер алӑ пуснӑ килӗшӗве пула Нью-Йорк биржи ҫуралнӑ.

Европӑра XIX ӗмӗр пуҫламӑшӗнче Лондон тата Франкфурт биржисем тӗп фонд рынокӗсем пулнӑ. Банковски секторне аталантармалли тата чукун ҫулсем тумалли тапхӑр малалла кайнӑ тапхӑр фонд рынокне малалла аталантарма, унта унта муниципалитет пӗрлӗхӗсем хутшӑнакансем пулса тӑнӑ.

Биржа суту-илӗвӗн аталанӑвӗнче хаклӑ хутсемпе пӗрешкел туртӑмсем, аталаннӑ ҫӗршывсенчен нумайӑшӗшӗн характерлӑ пулӑмсем, палӑрнӑ. Малтан биржӑра ытларах правительство, муниципалитетсем, чугун ҫул компанийӗсем кӑларакан облигацисем суту-илӳ тӑватчӗҫ, акцисен тӳпи вара пысӑках марччӗ. Анчах ТА XIX ӗмӗр вӗҫӗнче акци харпӑрлӑхӗн акционерла формине аталантарнипе биржӑра питӗ хаклӑ хутсем ытларах пулнӑ. XX ӗмӗр варринчен пуҫласа вӗсем вырӑнне опционсемпе фьюерссем, XXI ӗмӗр пуҫламӑшӗнче вара - синтезлӑ деривативсем, сӑмахран, кредитпа кӑлтӑксӑр пуҫсем, килнӗ. XX ӗмӗрте фонд рынокӗ йышпа кӑна мар, пахалӑхпа та аталаннӑ, ҫӗнӗ технологисем уҫӑлнине пула. XX ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринче компьютер технологийӗсенче йӗркеленӗ пысӑк мар рынок йӗркелени палӑрать.

Хаклӑ хутсен рынокӗн кӑтартӑвӗсем

Хаклӑ хут рынокӗн лару-тӑрӑвне акцисен рынокӗшӗн тата парӑм инструменчӗсен рынокӗшӗн (уйрӑмах облигацисем) тунӑ темиҫе тӗп кӑтартупа хаклама пулать.

Вӗсенче ТӖПРЕН илсен акцисен (облигацисен) рынокне пурнӑҫлани (ВВП-ра тивӗҫлӗ хаклӑ хучӗсен калӑпӑшӗн пӗлтерӗшне ӑнлантарса параҫҫӗ).

Акцисен (облигацисен) рынокӗсем ҫӗршывсем валли йӗркеленекен тата укҫа-тенкӗ рынокӗсене аталантаракан йывӑрлӑхсемпе танлаштарни ҫав рыноксене тӗп туни е икӗ питлӗ хӑтланманнине кӑтартса парать. Ҫавна пула акцисен (е облигацисен) пӗтермелли массин виҫине пӗтермелли пӗтӗмӗшле калӑпӑшӗ шутне кӗмест. Ҫавӑнпа хаклӑ хутсен наци рынокӗн чӑн-чӑн пахалӑхӗ тата унӑн ҫирӗплӗх шайӗ акцисене (облигацисене) улӑштармалли калӑпӑша капитализаци калӑпӑшӗпе пӗрле тишкернӗ май ҫакӑ рынок тӗп пулнине палӑртма пулать. Пасара пӗтермелли шайра тивӗҫлӗ финанс инструменчӗн ҫаврӑнӑшӗн калӑпӑшӗ пасара капитализацилес ӗҫ калӑпӑшӗ ҫине мӗнле пӑхнине палӑртаҫҫӗ.

Литература

• Александр Турбанов, Александр Тютюнник. Банковское дело. Операции, технологии, управление. — М.: «Альпина Паблишер», 2010. — ISBN 978-5-9614-1082-2
• Фондовый рынок. Курс для начинающих. — М.: «Альпина Паблишер». — (Reuters для финансистов). — ISBN 978-5-9614-1460-8
• Берзон Н. И. и др. Фондовый рынок. — Учебное пособие для вузов экономического профиля. — М.: Вита-Пресс, 1998. — ISBN 5-7755-0057-1
• Галанов В. А. Рынок ценных бумаг. — 2-мĕш кăл.. — М.: Финансы и статистика, 2006.
• Мошенский С. З. Рынок ценных бумаг: трансформационные процессы. — М.: Экономика, 2010. — ISBN 9785282030433
• Мошенский С. З. Между Лондоном и Парижем. Рынок ценных бумаг индустриальной эпохи. — Hampton, New Hampshire: Mindstir Media, 2015. — ISBN 9780996461535
• Мошенский С. З. Зарождение финансового капитализма. Рынок ценных бумаг доиндустриальной эпохи     =. — К.: Планета: 2016. — ISBN 978-966-8851-08-7