Вырăх
Вырăх (X ĕмĕрте пурăннă) — Атăлçи Пăлхар патшалăхĕнче пурăннă çын, вăл те саван, те суваз, те сувар ятлă йăхăн пĕр ушкăнне пĕр хушă ертсе пынă. Алмуш патша çав ушкăна хайĕн хыççăн куçса кайма хушсан, çынсем хирĕç тăма хăтланнă. Вара вĕсене Алмуш хăратма пуçлать. Çак çынсем хăраса ÿкнĕ-ши е хăраса ÿкмен-ши — çакă паллă мар.
Ахмед Ибн Фадланăн Мешхедри алçырăвĕче Вырăх ят ак çапла çырăннă[1]:
Ибн Фадлан Вырăх пирки çырса хăварнă вырăн ак çапла курăнать:
<Г. Ф. Юмартăн чăвашла куçарăвĕ[2]: Елтĕпер Хĕллече текен çĕртен Гаушерма (Джавшыр) текен шыв хĕррине куçрĕ те ун хĕрринче икĕ уйăха яхăн тăчĕ. Унсăр пуçне, вăл ытти йăхсене те кçарасшăн пулчĕ, хăйпе пĕрле куçма хушса, сăвар (сувар) текен халăх патне чĕнме ячĕ. Лешсем куçма килĕшмерĕç, вара икĕ ушкăна пайланчĕç. Пĕр ушкăнĕнче — тĕрле йăх-ях, вĕсен пуçлăхĕ темĕнле Вырăх текенскер, хăйне хăй тăрăн тесе пĕлтернĕ пулнă. Пăлхарсен елтĕперĕ вĕсем патне çын ячĕ те çапла калама хушрĕ:"Тупата, аслă та хăватлă Аллах мана ислам тĕнне пиллерĕ, тĕрĕс тĕне тытса пыракансене ертсе пыма ирĕк пачĕ, эпĕ — унăн чури, çавă вăл — мана хушнă ĕç кам мана хирĕç пырать, ăна эп хĕçпе парăнтаратăп," — теме хушрĕ. Тепĕр ушкăнĕ вара эскел йăхĕн тăрăнĕпе пĕрле пулчĕ. Эскелсен тăрăнĕ, халлĕхе ислам тĕнне йышанман пулин те, пăлхарсен патшине пăхăнса тăрать. Елтĕпер сăварсем патне çыру ярсан, кусем вăл шухăшласа хунинчен хăраса ÿкрĕç те, пурте унпа пĕрле Гаушерма (Джавшыр) шывĕ патнелле кайрĕç.>
<А. П. Ковалевскийĕн 1939-мĕш çулхи вырăсла куçарăвĕ[3]: Он (Ибн-Фадлан) сказал: и переехал царь от воды, по имени Халджа, к реке, называемой Джавашир, и оставался около нее два месяца. Потом он захотел (снова) переехать и послал к людям, называемым Саван, приказание ехать вместе с ним. Они же отказали ему, и они разделились на две группы: одна группа с неким родом, над которым как будто был царем (человек) по имени Вираг (?). Царь же (Булгара) послал к ним и сказал: "Воистину Аллах могучий и великий уже облагодетельствовал меня, давши мне ислам и верховную власть повелителя правоверных", так что я раб его, и это дело (?) возложил... кто (?) будет мне противоречить, то я встречу его с мечом". Другая группа была с царем из некоего племени, которого называли царь Аскал. Он (Аскал) был в повиновении у него (царя Булгара), но только он (Аскал) еще не принял ислама. Итак, когда он (царь Булгара) послал к ним это послание, то они побоялись его намерения ипоехали все в целом вместе с ним (царем Аскалом) к реке Джавашир.>
<А. П. Ковалевскийĕн 1956-мĕш çулхи вырăсла куçарăвĕ[4]: Он сказал: И отъехал царь от воды, называемой Хеллече к реке под названием Джавшыр и оставался около нее два месяца. Кроме того, он захотел, чтобы произошла перекочевка [племен], и послал за народом, называемым суваз, приказывая им перекочевать вместе с ним. [Они] же отказали ему. И [они] разделились на две партии. Одна партия — с [разным] отребьем, и над ними [еще раньше] провозгласил себя [самозванным царем [князем] [некто] по имени Вырыг. И послал к ним царь [булгар] и сказал: «Воистину, Аллах могучий и великий даровал мне ислам и верховную власть повелителя правоверных, и я — раб его [Аллаха], и это – дело, которое он возложил на меня, и кто будет мне противиться, того я поражу мечом. — Другая же партия была вместе с царем [князем] из [кочевого] племени, которого называли царем [племени] эскэл. Он был у него в повиновении, хотя еще не принял ислама. — Когда же он [царь] послал им [первой партии] это послание, то [они] испугались его намерения, и все вместе поехали совместно с ним к реке Джавшыр.>
Ҫӑлкуҫри текст(ар.)
Илсе кăтартнă фрагментри тĕп шухăшсем ак çапларах курăнаççĕ[5]:
— Алмуш Хеллече патĕнчен Джавшыр патне куçса кайнă, хайĕн çыннисемпе, паллах.
— Икĕ уйăх иртсен «суваз» текен халăха ун хыççăн куçма хушать.
— «Сувазсем» унпа пĕрле куçма килĕшмеççĕ, çав вăхăтрах икĕ пая пайланса каяççĕ.
— Пĕр пайне Вырăх ертсе пырать, вĕсем патне Алмуш те хăй пырать, те хăй вырăнне такама ярать.
— Те Алмуш хăй, те вăл янă çын çеç, анчах та пурпĕрех Алмуш ячĕпе, сăмах калать.
— Мĕн пирки-ха ку сăмах? Унăн тĕшши — Вырăх ушкăнне Аллахпа, ислампа витĕнсе хăратасси.
— Вырăх ушкăнчисем Алмуш сăмахне хăлхана чикнĕ-и, чикмен-и — ку паллă мар..
—Тепĕр ушкăнрисем патĕнче Алмуш е вăл янă çын пулни-пулманни паллă мар. Анчах та вĕсем Вырăха хăратни пирки илтнĕ те — хăйсем те хăраса укнĕ, Алмуша пăхăннă.
— Асăннă икĕ ушкăнра та хайхи сувазсемех пулнă темелле. Анчах иккĕмĕш ушкăнрисен, çавăн пекех, «эсгел» текен ят та пулнă.
— Алмуш хăй ислама йышăннă. Унпа пĕрле малтан кайнисем те йышăннă, те йышынман. Вырăх ушкăнĕнчисем исламапа çыхăнни-çыхăнманни каллех паллă мар. «Эскел» тенисем пирки çеç ку енĕпе уçăмлăх пур: вĕсем исламланман-ха.
— Ислам тĕлĕшпе тавлашнисем ниçта та çук кунта. Алмуш ислам ячĕпе хăратни çеç пур. Ку вара — пачах урăх япала.
Вырăх, — Алмас патшапа пĕр вăхăтра пурăннă чăваш кĕрешӳçĕ.
Пурнăçĕ, ĕçĕсем
тӳрлетУн пирки Ахмед ибн-Фадлан çырни пур.
"... В Булгарском царстве в 922 году, по сообщению ибн-Фадлана, при введении ислама среди населения государства противником оказались чуваши, руководимые своим царем Урак (по А.П.Ковалевскому, суваз и Вырăг), —
тесе çырать хăйĕн «Иранско-чувашские этнокультурные и языковые параллели» статьинче.
Ют тĕн, ют чĕлхе тăван чăваш ячĕсене, тăван тавралăха кулянтарать. Çавăнпа ĕнтĕ хура халăх ют тĕне йышăнасшăн мар. Хура халăх Вырăх ятлă паттăр çумне пуçтарăнать. Вăл çине тăнипе пăлхар-чăваш халăхĕ ислам тĕнне йышăннипе килĕшмесĕр патша тăракан çĕртен тухса каять... Ахмед ибн-Фадлан хăйĕн çырăвĕнче Вырăха темтепĕр каласа вăрçать, ăна кĕтӳç те, çапкаланчăксен патши тесе калать.
Вырăх сăнарĕ культурăра
тӳрлет1976-мĕш çул. К.В.Иванов ячĕллĕ Чăваш академи драма театрĕ. «Телейпе Илем» спектакль. Режиссёрĕ — В.Н.Яковлев (?)
Вуламалли
тӳрлет- Петрова, И. А. Кунҫул юппинче : (Телейпе Илем): прологлӑ, 20 картинӑллӑ историллӗ трагеди. – Шупашкар : Чӑваш кӗнеке издательстви, 1973. – 136 с. : ил.
- Петрова, И. А. Телей и Илем : историческая трагедия в 20 картинах с прологом: [в стихах: для ст. шк. возраста] / пер. с чуваш. Валерия Краско ; [послесл. В. Д. Дмитриева]. – Чебоксары : Чувашское книжное издательство, 1982. – 142 с.
- Иванчин И. В. Князь Вырыг: историко-краеведческое исследование. — Самара: Русское эхо, 2010. — 56 с.
- Юхма Мишши, «Авалхи чăвашсем, Шупашкар, 1996.
Асăрхавсем
тӳрлет- ^ Ковалевский А. П. Чуваши и булгары по данным Ахмеда ибн-Фадлана 2017 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Революцичченхи чăваш литератури. Текстсем. I том (X ĕмĕрччен). Шупашкар, 1984. — С.46.
- ^ [http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/fadlan.htm Ибн-Фадлан «Записка» о путешествии на Волгу] — Электронла публикаци.
- ^ АХМЕД ИБН ФАДЛАН. КНИГА О ЕГО ПУТЕШЕСТВИИ НА ВОЛГУ В 921-922 ГГ. — Электоронный ресурс: Восточная литература, СРЕДНЕВЕКОВЫЕ ИСТОРИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ ВОСТОКА И ЗАПАДА
- ^ Михаил Воробьев: Серебряный всадник