Адыг литератури
Ан пăтраштарăр Кабарда-черкес литератури.
Адыг литератури — адыгла çырнă литература хайлавĕсен пĕтĕмĕшлĕхĕ[1][2][3].
Истори
тӳрлетАдыг литератури XIX ĕмĕрĕн пĕрремĕш пайĕнче вырăс чĕлхи тĕнчинче йĕркеленсе кайнă. Çав тапхăрти чи паллă ĕçченсем: Хан-Гирей, С. Инатов, Д. Кодзоков, Ю. Кази-Бек (Ахметуко), С. Кази-Гирей тата ыттисем те.
XIX ĕмĕрен варринчен пуçласа çутĕç литератури адыгла тухма тытăннă. Чи пысăк ӳсĕм кӳнĕ çынсем:
- Шора Бекмурзин Ногмов (1794—1844) — адыг (кабарда) пĕрлĕх ĕçченĕ, адыгсен пĕрремĕш историкĕ, филологĕ, сăвăçи.
- Берсей Умар Хапхалович (1807—1870) — адыг (абдзах) çутлăхçи, лингвист, ăсчах, прозăçи, сăвăçи - юптпруçи, 1855 çулхи пушăн 14-мĕшĕнче «Черкес чĕлхин ăспуххи» (арапла) хатĕрлесе кăларнă. Халĕ çак кун хальхи адыг çырулăхĕн кунĕ шутланать;
- Султан Хан-Гирей (1808 — 1842) — Гирей крым ханĕсен династин кĕçĕн тураттин (адыг аристократин пайĕ) элчи, чингизид, этнограф, фольклорист, ӳнере пĕлекен, адыг чĕлхин ăспуххине тăваканĕ, тăван халăхăн «граждансен тытăмлăхĕ» проект авторĕ, адыг этнографине тата истори ăслăхне никĕслекенĕ.
Адыгла профессиллĕ литератури адыгей çырулăхне 1918 çулта никĕсленĕ хыççăн аталанса кайнă. Паллă прозăçăсем – Т. М. Керашев, И. Цей, А. Д. Хатков; поэтсем – М. Паранук, Ц. А. Теучеж; драматургсем – А. К. Евтых, А. М. Чуяко, Ю. И. Тлюстен; ача-пăча çыравçисем (проза тата поэзи) – Ш. Кубов, Р. Меркицкий, А. М. Гадагатль, И. Ш. Машбаш.
Çыравçăсем
тӳрлет- Абитов, Владимир Кадырович (1937)
- Абитов, Хизир Яхьяевич (Хезир Яхьяевич) (1941)
- Абуков, Халид Кучукович (1900—1937)
- Ахметов, Мухадин Худович (1917)
- Андрухаев, Хусен Борежевич (1920—1941) — поэт, Совет Союзĕн Паттăрĕ
- Абуков, Халид Кучукович — адыг çыравçи
- Балкарова, Фоусат Гузеровна (1932—2009)
- Бекизова, Лейла Абубекировна (1929)
- Беретарь, Хамид Яхьявич (1931—1995)
- Бештоков, Хабас Карнеевич (1943)
- Братов, Габас Мухамедович (1930—2002)
- Гашоков, Хусин Ханахович (1913—1983) — адыг çыравçи
- Гадагатль, Аскер Магамудович (1922—2009) — адыг çыравçи ăсчах, нарт пĕлекен,
- Дышеков, Магомет Пшиканович (1902—1942)
- Евтых, Аскер Кадербечевич — адыг çыравçи
- Жанэ Киримизе Хаджемусович 1919—1983 — адыг çыравçи.
- Кардангушев, Зарамук Патурович (1918—2008) — артист, адыг çыравçи, нарт пĕлекен.
- Керашев, Тембот Магометович (1902—1988) — адыг çыравçи, Сталин премин лауреачĕ.
- Асланбек Керашев — журналист
- Кешоков, Алим Пшемахович (1914—2001) — адыг çыравçи.
- Костанов, Дмитрий Григорьевич (1912—1985) — писатель
- Кохова, Цуца Меджидовна (1920—2000)
- Кубов, Шабан Индрисович (1890—1974) — поэт, композитор, фольклорист черкесского зарубежья, основатель адыгской театральной труппы в Аммане, автор исторической поэмы «Мамлюки»
- Куек, Нальбий Юнусович (1938—2007) — поэт, драматург, сценарист, прозайк, публицист, общественный деятель;
- Машбаш, Исхак Шумафович(28.05.1931) — писатель.
- Нехай, Руслан Махмудович — писатель
- Мурат Паранук (1912-70) — поэт, автор поэмы «Ураза», помогал А. Д. Хатков (1931).
- Пачев, Бекмурза Машевич (18 января 1854 — 20 ноября 1936) — адыг çыравçи
- Панеш, Сафер Ильясович (29.10.1930) — адыг çыравçи.
- Сокуров, Мусарби Гисович (1929—1990)
- Теучеж, Цуг (1855—1940) — адыг çыравçи.
- Теунов, Хачим Исхакович (1912—1983) — адыг çыравçи
- Тлюстен, Юсуф Ибрагимович (1913—1998) — адыг çыравçи.
- Тхагазитов, Зубер Мухамедович (1934)
- Шогенцуков, Али Асхадович (1900—1941) — кабарда литературине никĕслекенĕ.
- Шогенцуков, Адам Огурлиевич (1916—1995) — адыг çыравçи, драматург тата публицист.
- Аскерби Шортанов (1916—1985) — кабарда литературин классикĕ.
- Ханфенов, Алим Мазанович (1922-2014)
- Хахов, Сафарбий Гидович (1938) — адыг çыравçи
- Хатков, Ахмед Джанхотович (1901—1937) — адыг çыравçи.
- Хурумов Х. Х. (1946) — адыг çыравçи, драматург, кĕнеке капăрлтакан.
- Чуяко, Джафар — писатель
- Цей, Ибрагим Салехович (1890—1936) — çыравçă
- Яхутль, Сафер Махмудович (1914—1977) — адыг çыравçи
Адыг литературин диаспори
тӳрлетТурцири адыг диаспорин поэчĕсемпе прозăçисем[4]:
- Ахмет Мидхат Хагур,
- Ахмед Нури Цаго,
- Омер Сейффеддин Хатко
Иорданири адыг поэчĕсемпе прозăçисем[4] :
- Куба Шабан и др.
Истори романĕн адыг авторĕсем[4] :
- Роман «Кавказ» /1877/ Ахмета Мидхата;
- Роман «Жан» /1949/ Расима Рушди /Фауко
Историографи хайлавĕсен авторĕсем[4] :
- Ахмет Нури Цаго «Как мы, адыги, исчезаем», 1913;
- Расим Рушди «История национальной трагедии черкесов», 1939 тата ур.
Диаспорăри адыг çыравçисен çамрăк ăрăвĕ[4] :
- Харун Батоко /Блэнауэ/, 1886–1958;
- Акиф Доган /Дигунэ/, 1883–1962;
- Батырай Озбек /Едыдж/, 1946 çур.;
- Мухадин Кандур, 1938 çур.;
- Сефер Берзег, 1939 çур.;
- Хуаж Фахри, 1936 çур.;
- Иззет Айдемир, 1925 çур.;
- Осман Челик /Хьэкӏуратӏэ/, 1934 çур.;
- Хусейн Тюмер /Сеин Тӏимэ/, 1875–1968;
- Четин Онер /ГъуэгулI/,1943 çур.;
- Осман Баранус /Къэшыргъэ/, 1930 çур.;
- Хикмет Бинер /Ачмыжь/, 1929 çур.;
- Доган Кубан, 1926 çур.;
- х’я Канболат /Шагужь/, 1926 çур.;
- Мустафа Зихни /ХыдзэлI/, 1919–1964;
- Хикмет Биранд /Брантӏэ/, 1906–1972;
- Омер Хилми /Цей/; 1898–1961;
- Самир Харатоко, 1948 çур.;
- Захра Омар /Апшаца/, 1938–2000;
- Ф. К’ат, 1943 çур.;
- Дж. Исхак’ат, 1946 çур.;
- Кадир Натхо, 1927 çур.
Асăрхавсем
тӳрлет- ^ Литературный энциклопедический словарь. — М.: Сов. энциклопедия, 1987.
- ^ Без подписи ФЭБ: Адыгейская литература // Краткая литературная энциклопедия. Т. 1. — 1962. feb-web.ru. Тĕрĕсленĕ 8 Ҫӗртме уйӑхӗн 2017.
- ^ АДЫГЕЯ • Большая российская энциклопедия - электронная версия. bigenc.ru. Тĕрĕсленĕ 8 Ҫӗртме уйӑхӗн 2017.
- ^ 1, 2, 3, 4 тата 5 Балагова-Кандур Любовь Хазреталиевна.Адыгская литературная диаспора 2012 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
Литература
тӳрлет- Ж. Ф. Бовикина, Дмитрий Кэстан, Адыгейский научно-исследовательский институт экономики, языка, литературы и истории. Вопросы истории адыгейской советской литературы. — Адыгейский науч.-иссл. ин-т экономики, языка, лит-ры и истории, 1980. — 216 с.
- А. И. Алиева. Сборник статей по адыгейской литературе и фольклору. — Адыгейский научно-исследовательский институт экономики, языка, литературы и истории, 1975. — 220 с.
- Адыгейский научно-исследовательский институт экономики, языка, литературы и истории. Проблемы адыгейской литературы и фольклора. — Адыгоблполиграфобъединение упр. издательств, полиграфии и книжной торговли краснодарского краийсполкома, 1981. — 190 с.
- Нина Степановна Надъярных, Институт мировой литературы имени А. М. Горького.Литературы народов России. — Наука, 2005. — 376 с.